Mariola Guxho
Arbëreshët, shqiptarët që nuk e harruan kurrë gjuhën, kulturën, zakonet dhe traditat e tyre. Zanafilla e tyre nis që në kohën e pushtimeve të para turke, para periudhës së mbretërisë së Skënderbeut, ku emigrantët shqiptarë u vendosën në Jug të Italisë.
Emigrantët arbëreshë i përkasin ritit ortodoks, për rrjedhojë kanë origjinë nga jugu i Shqipërisë dhe kryesisht nga veriu dhe veriperëndimi i Greqisë (Moreja), aty ku Skënderbeu nuk vuri këmbë, të paktën si udhëheqës i shqiptarëve kundër sulltanit.
Një nga vendet, që është qytetëruar nga vetë arbëreshët është San Costantino Albanese, i cili është themeluar në vitin 1534. Pjesa e vjetër e fshatit është ndarë në dy pjesë: në pjesën e sipërme (Katundi Alartaz) dhe pjesa e ulët (Katundi Ahimaz). Ku ndodhen dy kisha ‘Madonna delle Grazie’ dhe ‘Madonna della Katistea’. Të dyja kishat janë të lidhura nga rruga “Skanderberg”, e cila kalon në të gjithë vendin nga lart-poshtë. Në perëndim ndodhet shenjtorja e Madonna della Stella, qe është mbrojtësja e vendit dhe e zemrës fetare të qytetarëve.
Nuk kemi si mos permendim festen e Madonna della Stella, e cila festohet në të dielën e dytë të majit. Për nder të kësaj feste formohen 5 kukulla (nusazit), një çift kukulle është me kostum popullor shqiptar, dy farkëtarë dhe i fundit është djalli. Ky i fundit përshkruhet në traditën e San Costantino, me dy fytyra, katër brirë, këmbët e tij përshkruhen në formën e këmbëve të kalit.
Nuzasit ndizen (me flakë) kur Madonna del nga kisha. Në fillim i vihet flakë dy farkëtarëve që ndodhen në qendër të skenës, më pas kukullës që përfaqëson burrin. Më tej ndizet edhe kukulla që përfaqëson femrën, e veshur me kostum tipik shqiptar. Në fund i vihet flakë kukullës që përfaqëson djallin.
Pas marshimit të fundit që shoqëron Madonnën, si në vendet e tjera të Italisë Jugore, vajzat e pamartuara shoqërojnë statujën me qirinj, dhe i kërkojnë Asaj një martesë të mbarë. Vazhdimi i festës, shoqërohet nga lutjet e grave arbëreshe në gjuhën arbëreshe.
Një tjetër kukull e krijuar me cartapesta (njelloj karte që përdoret për punë plastike) është kali, i cili shoqërohet nga një burrë, që ndizet natën e vigjiljes.
Një nga gatimet tipike të kësaj feste janë fletazit me klumësht.
E bukura e këtij vendi qëndron se të gjithë flasin gjuhën arbëreshe. Ku dhe muzeu, flet për kulturën arbëreshe në çdo cep të tij. Këtë na e tregon edhe zonja Anila Amataj Hasani në fotot e saj, e cila më thotë: ‘Vura re disa nga fjalët që përdorin janë të njëjta me tonat p.sh sita (siç i themi ne sitës së miellit) ose argali (siç i thoshte gjyshja ime tezgjahut të qilimave).
Gjuha e tyre i afrohet më shumë dialektit të jugut (toskërishtes), e cila ruan disa elemente të gjuhës greke.
Ne patëm fatin të hanim tek shtëpia e vjehrrës së shokut të burrit (ai italian nga Salerno), të cilin e dëgjoje të fliste arbërisht. Edhe pse komunikimi me ne nuk është shumë i lehtë, janë disa fjalë tipike të tyre që ne nuk i përdorim, ose i përdorim në kuptim tjetër:
Fakt për këtë janë fjalët që përshkruajnë pjesët e fytyrës, të cilat janë të njëjta me tonat, me përjashtim të fjalës ‘puçra’, ku i thuhej ‘piçkëza’ (që për ne ka kuptim tjetër). Zonja e shtëpisë na bëri makarona të përgatitura nga ajo, në formë rombi, të quajtura ‘fletëza’.
Shkrimet në kishë ishin shqip, ndërsa mesha ortodokse bëhej në gjuhën arbëreshe.
Unë isha për festen e Nusazit (Madonna della Stella), ku të gjithë kërcejnë e këndojnë në shesh siç duket edhe nga fotot. Ndërsa shumë banorë gjatë rrugës i ofronin verë e taralli (falas) kalimtarëve.
Në podium në shesh banorët kishin përgatitur disa manekinë prej kartoni (cartapesta). Ishte dhe statuja e qoftëlargut, djallit. Gjatë festës, fillonin e i rrotullonin njëri pas tjetrit, siç duket me ndonjë motor brenda, e kur shpejtësia rritej shumë, plaste koka e kukullës së punuar. Nëse kjo gjë ndodh, (plasja), simbolizon diçka të mirë, psh bujqësia do ecë mirë, do të ketë prodhime të mbara etj. I fundit ishte kukulla e djallit që ndizej. Nëse nuk i këputej koka ishte keq. Në fotot që ilustrojnë këtë shkrim duket qartë që koka e djallit është këputur. Pas kësaj gjëje iknin në këmbë në një kishe në kodër e atje shpërthejnë fishekzjarre’.
Sot,vazhdon ende kultura e tyre që përcillet brez pas brezi. Ku italianët madje dhe të huajt turistë janë njohur me këtë kulturë më mirë se vetë shqiptarët. Në vijim janë paraqitur fotot e bëra nga zonja Anila për festën e San Costantino Albanese dhe për një festë tjetër arbëreshe ‘Festa e valleve’, e cila festohet një herë në vit, të martën e parë pas Pashkëve. Në të dyja këto festa reflektohet tradita e ruajtur me fanatizëm.
