Ismail Kadare në librin “Ftesë në studio” ka një kapitull ku ai hedh një vështrim të shpejtë mbi gjeografinë e veprës së shkrimtarëve të mëdhenj. Mbi këtë Kadare shkruan: “Shkrimtari, me dashje ose pa dashje, me vullnet tiranik, ose pa kurrfarë vullneti, me rregull ose rrëmujshëm, e krijon një truall artistik. Ky truall mund të jetë vetëm gjashtë metra katrorë, e pra i ngushtë sa një qeli burgu, e mund të jetë gjashtë miliardë, sa një kontinent, kjo s’ ka kurrfarë rëndësie…
Është fare e tepërt të thuhet, se kjo është një perandori tejet e veçantë ku krijuesi i saj, shkrimtari, është njëherësh edhe kryezot e skllav, edhe sundues e rebel”. Kadare e ka fjalën këtu për vendet, hapësirat gjeografike ku zhvillohen ngjarjet e librave të shkrimtarëve, për trojet që ata i përshkruajnë në poezitë dhe në prozën e tyre. Kadareja vazhdon duke na sjellë shembuj të ndryshëm për këtë lloj perandorie letrare, të krijuar nga shkrimtarët e mëdhenj.
Për Balzakun, ai thotë: “Perandoria e Balzakut, ndonëse e ngritur mu në Paris, zonës më të shfrytëzuar në botë nga letërsia, vazhdon të jetë përherë mahnitëse. E ngushtë për nga kufijtë, një mbretëri në pamje të parë monotone, tamam mbretëri apartamentesh, sallonesh, zonjash në tryezën e tualetit të të cilave ka përherë nga një kambial, me karrocat që venë e vijnë nga ballot në zyrat e policisë ose në pensione pikëllimtare, kjo është një mbretëri pa qiell e sidomos pa mister.
Ajo i ngjan kështu një ngrehine pa bodrume. Por, kur zhytesh pastaj në të e kupton se edhe qielli edhe ferri gjenden aty, të tretura në jetën e përditshme”. Ndërsa për Servantesin Kadare thotë: “Universi i Servantesit ngjan i ngushtë, një lloj principate, ose më saktë krahine, me një copëz koloni në Afrikën Veriore dhe me pak det. Por kjo s’ është vecse njëra pamje. Në trurin e çakërdisur të Don Kishotit dyzohet një botë tjetër, dhe ne e braktisim herë pas here Mançën e thatë, për t’ u lëshuar lirisht bashkë me mendjen e krisur të heroit në hapësirat e pafundme të çmendurisë”.
Është e qartë që Kadare mendon se perandoritë e shkrimtarëve ndryshojnë nga perandoritë e tjera të ngritura mbi faqen e dheut, dhe që mund të quhen të tilla vetëm nëse kanë një shtrirje të madhe në hapësirë. Historia na thotë se ai sundues që vepron në kufijtë vetëm të një qyteti, mund të krijojë e shumta një qytet-shtet, si ato të Greqisë së vjetër. Por në botën e letërsisë, sic thotë shpesh Kadare, ka ligje të tjera që sundojnë, dhe këtu Balzaku është perandor edhe brenda kufijve të një qyteti. Po ashtu dhe Sevantesi brenda kufijve të një krahine.
Kadare ka mendimin se në botën e letërsisë, ndarja e hapësirave gjeografike është bërë në mënyrë shumë më të butë se në botën e vërtetë, ku për to janë bërë shumë luftra. Ai shkruan: E kështu me radhë Gëte, Prusti, Suifti, Kafka, Tolstoi. Të gjithë rresht e kanë ndarë midis tyre pjesën më të madhe të globit tokësor, qetësisht, pa kurrfarë traktatesh dhe fisnikërisht, pa kacafytje e pa zhurmë”. Kjo që thotë Kadare është e vërtetë, por a ka ndodhur vërtet kështu nga mirësjella?
Vetë Kadare e ve në dyshim këtë kur thotë pak më poshtë: “Ndryshe nga pushtuesit, shkrimtarët mendohen shumë përpara se të zgjerojnë kufijtë. Ata i dinë mirë rreziqet, ndaj lidhur me këtë cdo shkrimtar është në njëfarë mënyre një Napoleon në dimrin rus”. Kadare nuk e shpjegon se çfarë frike kanë shkrimtarët për të marshuar në hapësira më të gjera gjeografike, por kjo na bëhet e qartë pak më poshtë, kur ai shkruan: “Në qoftë se do ta përfytyronim universin letrar të një shkrimtari si një pushtim, poezia fare mirë mund të krahasohej me hedhje desantësh ose zbuluesish të parë. Është proza ajo, që ashtu si këmbësorët, e shtron një vend”.
Që të pushtohet një territor nga këndvështrimi letrar duhet që ai të përshkruhet nga shkrimtari, duke nisur që nga njerëzit deri te peisazhet, qytetet, lumenjtë etj., duhet që atje, ashtu siç vendosen garnizonet ushtarake në një territor të pushtuar, të vendosen ngjarjet, personazhet dhe përshkrimet. Por në botën e letërsisë klima është kapricioze dhe shkrimtari që kuturis të hyjë thellë në hapësira të gjera, mund të ndeshë në “dimrin rus”, ashtu si Napoleoni.
E thënë ndryshe, shpata e tij, që në këtë rast është pena, me të cilën ai ndihet aq i sigurt në disa vise, në të tjerat mund të mos jetë aq mrekullibërëse në dorën e tij, ose edhe më keq, mund të mos prodhojë asgjë me vlerë. Kadare ka një mendim interesant se shkrimtarët e vendeve dhe letërsive të vogla, kuturisin në hapësira të gjera gjeografike më shumë se ata të vendeve të mëdha: “Mund të mendohet se shkrimtarët, vendet e të cilëve janë të vogla e kanë të vetvetishme ose të përligjur ndjenjën e kapërcimit të kufijve, me fjalë të tjera, ndjenjën e pushtimit. Ndonëse ngjan sikur ka njëfarë harmonie brenda këtij mendimi, thelbi i tij mbetet i pavërtetuar”.
Në fakt mund të sillen shembuj të rëndësishëm që janë në favor të tezës së Kadaresë, dhe i pari ndër ta është Shekspiri. Anglia e kohës kur jetoi Shekspiri, nuk shihej si një vend i madh (në atë kohë Skocia akoma nuk ishte bashkuar me Anglinë). Pothuajse gjatë gjithë jetës së Shekspirit, Anglia do të jetonte me rrezikun e pushtimit spanjoll. Dhe para se Anglia të krijonte perandorinë e saj, atë e krijoi shkrimtari më i madh i saj, si një perandori letrare. Shekspiri doli nga Anglia dhe shkoi në Danimarikë, Francë, Itali, Ballkan, Egjipt, etj.
Në kohën e Shekspirit dy Amerikat nuk ishin populluar ende me evropianë në atë masë, sa ai të vendoste ngjarjet e ndonjë drame të tij atje. Një tjetër shkrimtar i madh, këtë herë i një vendi të madh, siç ishte Volteri, jo vetëm që i ra kryq e tërthor Evropës, por pasi shkoi në Afrikë, Arabi, Turqi, Iran, hyri thellë në Rusi, dhe si të mos mjaftonin këto, kapërceu edhe Oqeanin Atlantik për të shkuar në dy Amerikat. Volteri ishte me siguri i pari nga raca e shkrimtarëve që kuturisi të pushtonte botën, si të thuash, pra të ndërtonte një gjeografi globale.
Nuk do të ishin të shumtë ata që provuan ta bëjnë këtë gjë pas tij. Mes shkrimtarëve të mëdhenj, botëpushtuesit janë të paktë. Ashtu si në historinë e botës reale ku Cezari është i madh, por nuk është Aleksandër, që kuturis të pushtojë botën i vetëm, edhe në botën e letërsisë ka shumë shkrimtarë të mëdhenj që guxuan të bëjnë shumë gjëra, por iu shmangën sfidës së pushtimit të botës.
Në botën reale, një prijës i madh që mund të kuturiste, të pushtonte botën, duhet t’ i përkiste një vendi të madh, të rëndësishëm. Në botën e letërsisë kjo gjë nuk është e domosdoshme. Lexuesi, kur është duke lexuar librat e një shkrimtari të madh, ndër idetë e tjera që krijon, është edhe ajo për të cilën Kadare thotë: “E ndonëse gjer më sot nuk janë botuar harta me zotërimet e tyre, ato janë në ndërgjegjen e të gjithëve”. “Pushtimet” e shkrimtarit
Në vitin 1990, në librin “Ftesë në studio” Kadare bëri si të thuash një bilanc të pushtimeve të tij gjeografike si shkrimtar, ku ndër të tjera thotë: “Shënime në formë inventari. Projekt për një gid” Gjeografia. Hapësira tepër e shtrirë. Në tre kontinente. Plus zona hyjnore në qiell dhe nën tokë. Rrafshnalta, stepa, alpe me borë të përjetshme sa dhe vargmale, shkëmbinjtë gjysmë të zbardhur të cilët ngjajnë me dasmorë të ngrirë. Dy shkretëtira, ajo e mongolëve dhe e Saharasë.
Krahinat e Kra-krasë, ose zonat e shkombëtarizuara. Tokat e Hallallit (të bekuara prej shtetit). Tokat e Harramit (nën terror). Bjeshkët e Namuna. Lugjet e Zeza. Fermat moderne. Fusha hungareze me baltë dhe në dimër”. Që nga koha kur shkrimtari bëri këtë bilanc të “pushtimeve” të tij, kanë kaluar 23 vjet, dhe harta e “pushtimeve” të tij është zgjeruar akoma më tepër gjatë kësaj kohe. Tanimë mund të thuhet me siguri se kemi të bëjmë me një shkrimtar botëpushtues, në kuptimin letrar të kësaj fjale.
Natyrisht që kur flitet për një shkrimtar botëpushtues, nuk ka kuptim që të përmenden shtete të veçantë që deri tani nuk bëjnë pjesë në gjeografinë e veprës së tij. Ashtu si kur thuhet se Aleksandri i Madh u nis nga Maqedonia dhe arriti deri në Indi, apo se Napoleoni u nis nga Parisi dhe arriti në Moskë, këto marshime madhështore nuk cënohen nga fakti se këta të dy nuk paskan ndaluar në aq apo kaq qytete gjatë rrugëtimit të tyre. Është qartësisht e dukshme se në rastin e Kadaresë kemi të bëjmë me një shkrimtar të rrallë, botëpushtues, që na e tregon botën sipas përshkrimeve të rralla.
Në rastin e një vepre aq të gjerë, si ajo e Kadaresë, ku ka aq shumë gjëra që e joshin lexuesin, nuk mund të mos ndodhë ai fenomen që ndodh shpesh me gurët e çmuar. Kështu, është një gjë t’ i shohësh disa lloj gurësh të cmuar, të hedhur grumbull, së bashku me shumë të tjerë, dhe tjetër gjë është t’i shohësh të ekspozuar, më vete.
E njëjta gjë ndodh me përshkrimet e viseve, peisazheve, qyteteve në veprën e Kadaresë. Këto përshkrime shkëlqejnë më tepër si të thuash, në se ekspozohen të veçuar, të evidentuar dhe të pajisur me foto ilustruese të përzgjedhura në mënyrë të tillë që të përputhen me ato imazhe që shkrimtari ka dashur të prodhojë në imagjinatën e lexuesit.
Prirja për të marshuar mbi gjeografinë e botës
Është e vërtetë edhe se çdo njeri që lexon veprën e një shkrimtari të madh, hap pas hapi vizaton në mendjen e tij, hartën gjeografike të shtrirjes së ngjarjeve të veprës së këtij shkrimtari, dhe të përshkrimeve të tij. Por lexuesit nuk mund të mos pyesin se përse mungojnë harta të tilla? Me të vërtetë nuk u ka shkuar ndërmend kritikëve letrarë të botës që të bëjnë të tilla, kur edhe ata si lexuesit nuk mund të mos kenë menduar për to spontanisht? Sigurisht që jo.
Por kritikët e mençur kanë menduar që t’ i shmangin këto harta, se lexuesve mund t’ u duket më pak i madh një shkrimtar me famë botërore, kur të shohin se sa pak shtrirje ka në hartë vepra e tij. Kadare shkruan për veten: “Për vite me radhë nuk e kam menduar asnjëherë gjeografinë brenda së cilës vërtitesha. Kjo ndoshta vinte nga fillimet poetike dhe dihet se një nga gjërat e para që mjegullon poezia është saktësia e hartës gjeografike”.
A ka qenë me të vërtetë kështu? Apo pas poetit të ri, që akoma endej në hapësira të mjegulluara, fshihej një shkrimtar i ardhshëm botëpushtues një sfidë kjo nga e cila ishin druajtur shumë shkrimtarë të mëdhenj në të shkuarën? Koha do të tregonte se ishte kjo e dyta. Një poezi e hershme e Kadaresë, e shkruar që në ‘57-tën, me titull “Varrimi i Skënderbeut”, na zbulon se ai e ka pasur që herët prirjen për të marshuar në hapësira të gjera gjeografike të botës: “Rrugëve pa fund betejash humbur/ U shpërndanë eshtrat e heroit./ Drejt veriut tutje, drejt Danubit,/ Ndanë brigjeve ku lufta shkoi”.
Këtu është njëkohësisht edhe poeti i ri botëpushtues, që së bashku me Skënderbeun turret në hapësirat e gjera të botës. Nëse bën hartën e pushtimeve letrare të Kadaresë na del se kemi të bëjmë me një shkrimtar botëpushtues. Kadareja shkrimtar, kuturisi dhe fitoi atje ku u mundën Napoleoni dhe Aleksandri i Madh. Kadareja hyri në Moskë, madje më tej në Siberi, dhe e nënshtroi dimrin rus. Gjithashtu, Kadareja ndoqi itinerarin e Aleksandrit, kaloi nëpër Turqi, Persi, Egjipt dhe shkoi tutje deri në Kinë. Evropës, e tepërt të thuhet, i ra kryq e tërthor.
Shkeli në Polin e Veriut, në të dy Amerikat dhe në Afrikë. Çdo shkrimtar që kuturis të bëhet një botëpushtues ka një dhunti të veçantë. Dhuntia e këtij lloji e Kadaresë e ka origjinën te pasioni i tij për fotografinë, për kinemanë. Kadare na ka bërë të ditur se ai në rini ëndrronte të bëhej kineast, një pasion ky që e ngacmonte deri vonë, aq sa titulli i parë i romanit “Hija”, që ka ngjyrime biografike, është “Kronikë e një kineasti të dështuar”.
Dhe ky roman është shkruar kur Kadareja po arrinte në të 50-tat. Nga pasioni për fotografinë e kinemanë, Kadaresë i ka mbetur dhuntia për të bërë përshkrime të viseve, peisazheve etj., në një mënyrë të tillë që të krijohet përshtypja sikur para syve të tu, shfaqet fotografia e vendit apo peisazhit në fjalë.
Madje shpesh përshkrimet e Kadaresë janë të tilla, që të krijojnë përshtypjen sikur je duke e parë në film, vendin apo peisazhin që po na përshkruan autori. Me këtë dhunti të veçantë të të shkruarit, Kadareja ka mundur të vendosë “garnizonet” e tij të qëndrueshme në hapësirat e pushtuara gjeografike anëembanë botës.
