Raimonsa Moisiu
Hartfordi është kryeqyteti i shtetit amerikan, Connecticut (Kënektikat apo Kenerike sipas “slang”-ut të vjetër) i shtrirë në distriktin e Hartford -it. Emri indian i qytetit ka qenë Suckiaug dhe në vitin 1637 mori emrin Hartford sipas një qyteti anglez. Lundërtari hollandes Ardien Block, ishte i pari europian që eksploroi duke lundruar në lumin Kenerike në anijen me vela. Në vitin 1633-e kolonistët e parë hollandezë ndërtuan fortesën e quajtur “Shtëpia e Shpresës së mirë”, e cila humbi shpejt kontrollin nga puritanët anglezë dhe një qendër tregëtare që ekziston edhe në ditët e sotme pranë Hartford-it. Ndërsa në vitin 1636 holandezi, i përndershmi Thomas Hooker arriti me rrugë tokësore nga Newtown (Canmbridge), Massachusetts, së bashku me kongregacionin e tij dhe fillimisht e quajti Newtown. Në vitin 1639 me miratimin dhe nënshkrimin e “Parimeve themelore”, që konsiderohet si Kushtetuta e Parë moderne, solli krijimin e qeverisë së parë. Që prej atij viti shteti amerikan Connecticut, do të quhet “Shteti i Kushtetutës”. Hartford shërbeu si Kryeqyteti i kolonisë hollandeze deri në vitin 1701, duke përfshirë edhe distriktin e New Haven në koloninë e tyre. Veçojmë se në atë kohë, do të ishin dy kryeqytete; Hartford & New Haven. Përfundmisht në vitin 1875 Harftordi do të bëhej kryeqyteti i vetëm i shtetit të Kenerikes. Sot për sot rradhitet si një nga qytetet e treta të mëdha në këtë shtet, pas qyteteve Bridgeport dhe New Haven. “Greater Hartford është metroja më e madhe në tërë shtetin kenerian dhe i 45-i në të gjithë Amerikën, me një popullsi metropolitane prej 1,188,841. Distrikti i Hartford-it ka një peisazh të bukur e mahnitës natyror me shtrirjen e tij përgjatë Lumit Kënektikat, urën gjigante mbi këtë lumë, dhe lartësohen hotelet me pesë hyje, gratacela, institucione financiare dhe tregtare, ndërtesat antike dhe parqet e bukura kombëtare të përhapura në të gjithë distriktin. Fillimisht zona e njohur sot si Parku Elisabeth ka qenë në pronësi të industrialistit, burrë shteti dhe Guvernator i Thesarit të Shtetit të Kënektikat-Charles M.Pond. Kur Mr. Pond vdiq tokën ia la trashëgimi, Qytetit të Hartfordit me kusht që të shëndrrohej në park të hortikulturës dhe të mbante emrin e gruas së tij Elisabet, vdekur disa vite më parë se ai. Bashkia e Hartford-it punësoi mjeshtrin hortokulturist (kopështar) Theodor Wirth i cili në vitin 1904 krijoi një kopsht të bukur, kryesisht me trëndafila, gjelbërim, lule të varieteve të ndryshme dhe ndërtoi pranë rrjedhës së lumit një kafene me emrin e industrialistit Mr.Pond! Sot Parku Elisabeth është një nga Parqet kombëtare më të bukur të hortikulturës, jo vetëm në Amerikë, por në tërësinë e kontinentit amerikan. Por ajo c’ka e bën të dallueshme civilizimin e shoqërisë është kujtesa, identiteti individual, zhvillimi, ruajtja e trashëgimisë kombëtare në kontekstet shoqërore, kulturore, historike, gjeografike, infrastrukturë, mjetet për ta materializuar e pasuruar atë, nëpërmjet librave, restaurimit të tyre, kronikave, muzeumeve, identifikimin e individëve të shquar, lidhjet e tyre personale me komunitetin, kombin dhe botën. Këto lidhje artikulojnë dhe paraqesin kohën, vendet dhe sistemet social –kulturore dhe shprehin vlerësimin për ndikimet e kulturave të ndryshme historike e bashkëkohore. Është interesante për të theksuar se sa shumë artistë, shkrimtarë, aktorë, regjisorë, politikanë, muzikantë dhe producentë kanë lindur e rritur në Hartford, apo studiuar dhe shkolluar në Universitetet famoze të Kënektikatit, si YALE apo UCONN. Në Hartford është varrosur themeluesi i Kënektikatit, Thomas Hooker, ka lindur dhe është varrosur gjithashtu, aktorja e famshme e Hollyvood-it, Katharine Hepburn, Linda Evans, aktorja e Dynasty Fame, nga Hartfordi është aktorja simpatike dhe shumë e kërkuar amerikane, Meg Rajan, kongresisti amerikan i viteve 1776-1832 Parmenio Adams , George W.Bush etj, etj. Por në Hartford është shtëpija ku u shkruajt “Ditari i Ana Frank” apo “Kasollja e Xha Tomës”. Në Hartford jetoi dhe zhvilloi veprimtarinë e tij, një nga autorët më të njohur në botë, Samuel L.Clemens, i njohur më mirë si Mark Twain, me më shumë se 30 libra, qindra tregime dhe esse, leksione e studime shkencore. Në Hartford jam edhe unë banore e tij prej më shumëse gati dy dekada. Sa më shumë kalojnë vitet aq më shumë rritet interesimi im për të mësuar, zbuluar dhe njohur më nga afër historikun e jetës të këtij qyteti. Kur u vendosa fillimisht këtu teksa vozitja rrugëve të tij, më ranë në sy ndërtesat karakteristike si ato të qytetit tim, apo ndërtesa në formë “vapori”, si ajo që ka qenë dikur në qendër të Korçës, -(ish-Farmaci) ndërsa sot Prefektura e qytetit). Parkun Elisabeth e shëmbëllej me parkun Rinia. Forcën e dijes, kulturës, inteligjencës e qytetarisë korçare, themelimin dhe muzeumet për identetin individual dhe zhvillim të Korcës, i lidh me historikun hartfordian.0
Gjatë qëndrimit të tij në Hartford Mark Twain është i njohur edhe për shtëpinë e tij me shumë dhoma dhe ambiente, që nga dhomat e gjumit, kuzhinën, banjot e shumta, të çlodhjes, bibliotekat, dhomat e studimit, muze, teatro, kinema, të gjitha të përfshira me sistemin rrjedhës ngrohës, oborr të madh, lulishte me gjithfarë lulesh, gjelbërim, belvederen, shatërvanët, dhe statuja të ndryshme, që shprehnin forcën e dijes e të kulturës të jetës e veprës së tij. Sot kjo shtëpi luan një rol të dyfishtë, jo vetëm si shtëpia e Mark Twain, por edhe Muze kombëtar, për të nxitur ndërgjegjësimin dhe vlerësimin e jetës e veprës së Mark Twain, për të treguar rëndësinë e krijimtarisë së tij letrare, shkencore, në fusha të tjera dhe për të shprehur idetë, mendimet dhe opinionet e qytetarëve të botës. Teksa vizitoja këtë shtëpi muze, më përqasej Shtëpia Muze e Shkollës së Parë Shqipe, në Korçë, me shumë dhoma, (klasa) që përhapnin dije, shkrim e kulturë, oborri me shatërvanin dhe monumentin më germat simbolike dhe korrespondimi kohor. Por edhe për një arsye tjetër, sepse në ballafaqimet me botën perëndimore unë kurrë nuk do të lodhem se transmetuari këto vlera, vetveten, ndikimin që kanë këto vlera, në këtë vend multikultural me qëllimin e mirë vetëm e vetëm për t’i bërë të njohur dhe integruar, shpirtin intelektual, identitetin dhe krenarinë kombëtare shqiptare krahas kulturës hartfordiane dhe kulturave të tjera. Në këtë tentativën time kësaj here do t’u rrëfej historinë, që është sa intriguese, interesante, origjinale, informuese, historike, – pra do t’u rrëfej, mishërimin e këtyre të vërtetave tek Mark Twain, jo vetëm si një vizitore e Shtëpisë së tij muze, por edhe si dy bashkëqytetarë të Harford-it, në kohë të ndryshme.
Jeta dhe veprimtaria e Mark Twain, në Hartford
Për disa vite rradhazi, para viteve 1880-t, Mark Twain ka jetuar në Harford, të shtetit të Kënektikat-it (Kenerike), -në një shtëpi të ndërtuar përgjatë lumit Connecticut. Në shtëpinë ku ai shkroi “Qyteti i të vdekurve”, “Aventurat e Tom Sawyer”-it, “Monologu i Mbretit Leopold”, “Aventurat e Huckelberry Finn”-it, “Princi dhe i varfëri”, dhjetëra libra, qindra tregime, esse, studime shkencore dhe publicistike në mbështetje të shpirtit zezak dhe luftës kundër racizmit, për të rikuperuar atë gabim që kishin bërë të bardhët ndaj popullsisë me ngjyrë. E gjithë kjo veprimtari letrare dhe sociale e bënë atë të njohur botërisht ende pa i mbushur të 45-t. Shprehja :”Sic thotë Mark Twain”, u bë një frazë universale. Në Washington, ku ai pat kaluar disa muaj, pasi shkroi “The Innocents Abroad”, libër i cili u lexua nga të gjithë anëtarët e administratës amerikane të kohës, dhe intrigoi dy senatorë t’i propozonin Mark Twain dy poste të rëndësishme si:ministër apo këshilltar! Shkrimtari i ri kishte goditur në shënjë të epokës që po jetonte, pat fituar ngrohtësinë, mbështetjen, vetbesimin e kombit triumfues, i bashkuar e i vetëdijshëm tashmë pas Luftës Civile. Ai qëndroi në qendër të ndërgjegjes e ndjenjave kombëtare, ai shprehu homogjenitetin e pazakontë e të çuditshëm që Feminore Cooper dhe William Dean Howells zbuluan në një vend që ishte ndryshe, i paqëndrueshëm dhe kaotik, një vend ku të gjithë e kishin një farë mënyre; “është atje”, – që e patën ndjerë dhe kishin përvojën e përbashkët, megjithëse kjo ishte krejt e pavërtetë për brezin e ardhshëm. Në madhështinë e tij, i lirshëm e i çiltër, ai foli për pionierin perëndimor, atë ç’ka ai gjeti, zërin e hershëm të Linkoln, dhe dramatizoi pikëvështrimin e tij, si aktor dhe prezantues, me një zell e dëshirë, që të sillte ndërmend Tom Sawyer-in. Gjithmonë në qendër të vëmendjes, Mark Twain ishte simboli i Amerikës së re, plot gjallëri, tërheqës dhe mahnitës, si ai ishte për botën e jashtëme, i pakrahasueshëm e me plot shije, ndjenjat dhe interesat e veta nuk i ndante nga ato të kombit. Humanitarizmi i tij impulsiv ishte tipik amerikan, ashtu siç ishte respekti për Gjermaninë dhe mospërfillja për Francën, në kohën kur Gjermania ishte “qendra” e Europës, edhe pse në librat e parë të tij, ai pat gjetur te Napoloni i Tretë, “ shpirtin, dhuntinë, forcën, iniciativën, këmbënguljen tipike amerikane”. Po aq mirë edhe në aspektet e tjera, personaliteti i Mark Twain, ishte mbi gjithçka, një emblemë e pashembullt e vendit dhe kohës, në atë shkallë sa emri i tij evokohej nga bashkëkohasit një përshkrim i gjallë i Amerikës të post – luftës. Ai ishte demokrat, i thjeshtë e i çiltër, kur shkroi “Princi dhe i varfëri”, për të treguar se ishin identikë kur ata ndërruan rrobat; i cili ishte më i interesuar se si të fitonte lekët, shpikjet dhe makineritë në një moment kur sistemi kapitalist po shfaqte zenithin e tij. Me instinktin e një nismëtari dhe investitori të lindur, i cili pat përfituar nga “kohët e nxehta” të Nevadës dhe minierat e Sierra-s, e shtynë të investonte në dhjetëra projekte për të fituar lekë më shpejt dhe patentën e shpikjes së sistemit ngrohës, (kaloriferëve) të vendosur pas muri. Herë duke humbur dhe herë duke fituar, herë duke negociuar me shpikës të tjerë, përpiqej të shlyente edhe detyrimet, borxhet dhe shpresonte të kontrollonte luhatjet e “qilimit të industrisë botërore”. Ai ishte autori i parë që përdori makinën e shkrimit, dhe lidhi telefonin në shtëpi. Këto vecori të personalitetit të Mark Twain, lindën karakterin letrar të tij, duke e shndërruar atë në shkrimtarin më të madh, të admiruar e popullor të kohës. Ai ishte edhe një nga gazetarët e parë të kohës, si redaktor i një gazete që nuk u tërhoq nga botimi i saj edhe kur u gjend në borxhe. Komercialiteti dhe motivet e tij letrare ishin të ndërlikuara me njëra-tjetrën. Ai kishte pak krenari në veten e tij si shkrimtar. Në “In life on Mississippi”, ai shprehet se e pëlqente profesionin e tij të pilotit,- sepse pilotët ishin ‘të pakontrollueshëm” dhe “indipendentë”, ndërsa shkrimtarët “shërbëtorët besnikë të popullit”dhe kurrë nuk mund të jenë “trima e të çiltër”, si pilotët. Nuk tregonte respekt për shkrimet e tij në fakt: ai e quante veten e tij “sakat” kundrejt “një prozatori të lindur e të sprovuar” dhe atij “njëfarësoji”. Mark Twain kurrë nuk e dinte se kur shkruante mirë,- dhe shpesh metodika e tij e të shprehurit dhe ndërtimit të kompozicionit të një tregimi, rezultonte e dështuar. Ai ishte indiferent ndërsa shkruante një nga librat e tij më të mirë, “Aventurat e Huckelberry Finn”-it, sepse pjesërisht në të njëjtën kohë ai po shkruante edhe “Simon Wheeler, Dedective Amateur”. Ai shkriu tërë energjitë e tij, në “verbërinë e romanit të shkurtër”, -pati shumë pak kontroll prej artisti, – përzierjen e absurdes me shenjtërinë, të tragjedisë me farsën. Mark Twain ishte pikërisht ajo ç’ka ka thënë Arnold Bennett për të: ”Ai ishte një “piktor shpirtëror”, dy nga veprat e tij janë kryevepra, “episodikisht madhështore” dhe “inferiore” si “vepra të plota arti”. Po çfarë ishte Mark Twain atëherë?!
Mark Twain është shkrimtari që bëri revolucion në prozën moderne realiste amerikane, shkrimtari që trashëgoi artin folklorik, edhe më pas te autorë të ndryshëm. Me sa shihet, në veprat e Mark Twain vërehet personaliteti dualist, një nga temat më të preferuara të Mark Twain, të cilin e rishfaqi në shumë anekdota dhe tregime të tij, – personalitet që e vendosi atë pak a shumë në krahun popullor. Të gjitha këto reflektojnë mendjen e një shkrimtari, i cili jo vetëm ishte dhe jetoi si një artist, mendja e të cilit ishte “e lirë”, por edhe shkrimtari që mbeti më i njohuri, veçanërisht më popullori si Benjamin Franklin Rusvelt, Lincoln dhe David Crocket. Është mëse e sigurtë që disa nga veprat e Mark Twain ishin të destinuara të jetonin me Amerikën, dhe ky njeriu që do të kujtohet gjithashtu si simbol i epokës së tij, humoristi dhe investitori inteligjent, dramatik, mëndjemprehtë, mirësinë e shpirtit, djaloshi impulsiv,-“burri nga Missouri”, që e filloi jetën si Samuel L.Clemens, – u njoh e vdiq si klasiku -Mark Twain. Ai ishte filozofi dhe njeriu i shquar i letrave amerikane – që u shndërrua në legjendën e Amerikës.
*Tirana Observer
