Ka më shumë se 3 vjet që Ismail Kadare, nuk ka dhënë një intervistë televizive. Na duket se ka bërë një betim me veten. Por gjithë këtë heshje e thyen për një arsye madhore. Në median e shkruar është publikuar sëfundmi një letër që fshihej prej mëse 47 vjet në arkiva dhe që është një rast unikal. Muzikantja dhe kompozitorja Dhora Leka, i shkruante me dorën e saj një letër diktatorit, Enver Hoxha, në të cilën i tregonte një histori sesi bashkë me sigurimin e Shtetit kishte bërë një plan për të futur në kurth Ismail Kadarenë. A e arriti këtë plan? Jo. Ai dështoi dhe Dhora Leka rrëfen udhëheqësi sesi dështoi, por që këtë gabim të saj do ta shlyente me punë duke ofruar shërbime të tjera. Për të gjitha këto shkrimtari i madh, Ismail Kadare, flet ekskluzivisht për emisionin “Debati ne Channel One” të gazetarit Roland Qafoku. “Historia është shumë e ndërlikuar, nuk është kaq e thjeshtë. Ka pasur dy lloj letrash. Letra pasionante, romantike, erotike në fillim e më pas letra kërcënuese. Sigurisht nga letrat e para nuk ishte ndonjë dramë, për një shkrimtar të marrë letra nga një vajze e cila mund të ketë një ngarkesë erotike, por të përmbajtur. Letrat ishin shumë korrekte, shumë të përmbajtura, pa asgjë të tepruar. Është normale. Shkrimtarëve u qëllon të marrin letra të tilla, nuk të bën ndonjë pështypje. Letra të tjera janë të pazakonshme krejtësisht sepse ato janë letra që të vënë ty në pozitën e një komplotisti. Ajo shkruante “Pse ti nuk vepron bashkë me ne, besnikët e Moskës, për të përmbysur regjimin? Është e habitshme, ku e gjeti ajo. Nuk e njihja këtë grua, e kisha parë vetëm në rrugë. E kam diskutuar me shokët e mi. Me disa, jo me një. Kjo mesa duket e bëri që të dështonte ky aksion, sepse e humbi fshehtësinë.Këtë gje e dija, e merja me mënd edhe prap më dukej normale për një shtet sii yni. Unë kisha studiuar në Moskë, në kryevendin e përgjimeve të gjithë shkrimtarëve të shquar ishin të përgjuar. Edhe ishte krejtësisht normale. Për të mos thënë që ndonjë shkrimtar që ishte i papërgjuar fare, dukej si i pavlerësuar”deklaron shkrimtari. Dhe cili ishte qëllimi i Dhora Lekës dhe i Sigurimit të Shtetit? “Ka pasur një arsye të fshehtë, arsyeja e parë që të shkon ndërmend ësh t ë që ka dashur të shpetojë vetë ajo nga një survejim i keq i shtetit. Paska gjetur nëj mënyrë që me një shërbim të tillë, të rregullojë biografinë e saj, të cilën në fakt as nuk e rregulloi, as nuk e përkeqësoi. Pak a shumë u duk sikur shteti do ta shqyente 400 copash që doli ky sekret, që ajo tha ato fjalët e famshme në mbledhje, që nuk e kam bërë me kokën time. U mat ti thoshte dhe nuk e lanë të fliste. Ajo do të tregonte mesa duket, e zemëruar, me një zemërim që më ka habitur dhe ka habitur te gjithë, e patrembur. Me kuptimin që unë i shërbeva Partisë, i shërbeva Sigurimit siç kërkohej prej meje dhe unë kërkoj të respektohem. Kjo ka qënë çudia, befasimi i kësaj ngjarje” shprehet Kadare. Dhe një bisedë e tillë të sjell vetëvetiu të sjell në debatin për hapjen e diosjeve për të cilat në fillim të viteve ’90 u tha se nëse bëhej një gjë e tillë Shqipëria do të kalonte në një tragjedi kombëtare.
Intervista e plotë: Në median e shkruar ditët e fundit është botuar një letër që kompozitorja Dhora Leka, i ka dërguar diktatorit Enver Hoxha në vitin 1967, në të cilin shprehet se ka bashkëpunuar me sigurimin e Shtetit dhe synonte që t’iu fuste ju në kurth. Ju si e keni pritur botimin e kësaj letre unikale, që nuk ka ndodhur ndonjëherë në Shqipëri, ndoshta edhe në tërë Evropën ish-komuniste? Kadare-Është e vërtetë që është rast i rrallë, mesa e njoh unë jetën e shkrimtarëve, kolegëve të mi në shtete të ndryshme komuniste. Ka patur kurthe të vazhdueshme, të ngritura por që të ekzistojë një letër e tille ose e ngjashme, sigurisht që kanë ekzistuar, por një rrëfim i tillë ndaj shefit komunist të një vendi, unë nuk di të ketë ndodhur. Ose të paktën nuk është botuar, nuk është bërë e njohur. Ngjarjen e kam ditur gjithmonë, ka ndodhur gjysmë shekulli më parë, por letrën nuk e kam ditur as që ekzistonte pale të kem ditur përmbajtjen e saj. Si u ndjetë në momentin që e lexuat të gjithë letrën? Kadare-Jam befasuar jashtëzakonisht. Nga vetë letra, përmbajtja e saj dhe nga stili, toni i saj, në një lloj ekstazë e aktit të denoncimit. Ajo që mua më ka bërë përshtypje zoti Kadare, ndoshta edhe që i përkas një brezi tjeter, ishte vetëofrimi që kompozitorja Dhora Leka bënte për të bashkëpunuar me organet e Sigurimit. Madje duke bërë edhe vërejtje, duke treguar edhe detaje të asaj që ajo e quante komplot që ajo e kishte në mëndje dhe që sigurimi e kishte në plan si ide. Çfarë ishte ky? Ishte një rast sporadik apo kështu funksiononte sistemi dhe sidomos nga shkrimtarëve dhe konkretisht nga ju? Kadare-Ishte sistemi natyrisht. Nuk ka gjë sporadike, nuk ka gjë të pazakonshme, është në logjikën e mbrapshtë të gjërave të një diktature. Zakonisht në një diktaturë shkrimtarët e njohur, filozofët e njohur, artistët e njohur janë në përgjim. Kur ka diktaturë në një vënd ka përgjim njerëzish të shquar qofshin këta të sferave politike, artistike, filozofike. Kështu që nuk ka ndonjë gjë të jashtëzakonshme. E jashtëzakonshme është tregimi me pasion i këtij aksione, sesi është e mundur që njeriu që e ka bërë këtë përpjekje për të futur në kurth një njeri tjeter, një koleg të saj artist, nuk ka kurrfarë pendimi, madje ka një lloj krenarie. Kjo tregon që edhe ai që e merte denoncimin, edhe ai që e përgatiste, se këtu ka dy anë. Njëra anë që përgatit kurthin i kërkon denoncuesit të ngrejë kurthin, pastaj ai që e merr këtë rezultat për ta shfrytëzuar. Këtu ka ndodhur një gjë pak e cuditshme. Ka një mister, që jo gjithçka kuptohet e qartë. Njeriu që e ka marë këtë, udhëheqësi i vëndit, diktatori, shefi si ta quajmë ka ditur dicka apo ska ditur asgjë. Personazhi nuk është gjallë që të japë sqarime. Ndoshta ka dokumenta të tjera të fshehura me shumë kujdes. Por edhe mund të jenë zhdukur? Kadare-Edhe mund të jenë zhdukur padyshim. Ato që janë më “kompromentuese”. Ndoshta çdo sistem zgjedh dokumentat që duhet ti zhdukë. Ato që mund ti ruaj njëfarëkohe, ato që I djeg përgjithmonë pamëshirë sepse turpi është kaq i madhë saqë ëshët I padurueshëm edhe kohë më vonë sikur të zbulohen. Zoti Kadare ishte moment që ju ishit në Berat. Ky ishte shfrytëzimi i rastit që zonja Dhora Leka të bënte atë bashkëpunimin me Sigurimin e Shtetit. A patët ndonjë moment me të vertetë të vështirë që ju e kuptuat që Sherbimi Sekret ju survejonte? Kadare- Jo, kur erdhën këto letra…. Historia është shumë e ndërlikuar, nuk është kaq e thjeshtë. Ka pasur dy lloj letrash. Letra pasionante, romantike, erotike në fillim e më pas letra kërcënuese. Sigurisht nga letrat e para nuk ishte ndonjë dramë, për një shkrimtar të marrë letra nga një vajze e cila mund të ketë një ngarkesë erotike, por të përmbajtur. Letrat ishin shumë korrekte, shumë të përmbajtura, pa asgjë të tepruar. Është normale. Shkrimtarëve u qëllon të marrin letra të tilla, nuk të bën ndonjë pështypje. Letra të tjera janë të pazakonshme krejtësisht sepse ato janë letra që të vënë ty në pozitën e një komplotisti. Ajo shkruante “Pse ti nuk vepron bashkë me ne, besnikët e Moskës, për të përmbysur regjimin?” Është e habitshme, ku e gjeti ajo. Nuk e njihja këtë grua, e kisha parë vetëm në rrugë. Ju e diskutua me njeri këtë? Kadare-Po, e kam diksutuar me shokët e mi. Me disa, jo me një. Kjo mesa duket e bëri që të dështonte ky aksion, sepse e humbi fshehtësinë. Këto letra nuk mundej më të mi kapte dikush mua, në një bastisje, e të më thonte pse si ke treguar. I bëra bisedë me shokët e mi, kisha shumë shokë atëherë të qarkulluar në Berat, inxhiniera kryesisht, ndonjë shkrimtar. Edhe kjo prishje e sekretit dogji rezultatin e tyre. Pas vitit 90’ zonja Leka mori nëjfarë vlerësimi ose rivlerësimi. Si e vlerësoni ju figurën e saj? Kur edhe produktet e saj muzikore u vlerësuan, madje edhe një shkollë në Tiranë mori emrin Dhora Leka. Si i komentoni? Kadare-Unë nuk kam dëshirë të merrem më një bisedë të tillë, të them të drejtën. Ajo s’është më në jetë. Ajo e ka marrë mbi ndërgjegjen e saj këtë që ka ndodhur, ndoshta ka lënë shpjegime në një ditar të sajin, në një letërkëmbin me dikë të afërt. Por që unë kam shprehur mendimin dhe i permbahem këtij mendimi. Që ajo ka qënë një grua që ka vuajtur vërtetë, për fat të keq vuajtja e çoi në një humbje drejt peshimi mendor, moral, të logjikës. Në radhë të parë është një letër e pikëllueshme, që të arrij një kompozitor i njohur shqiptar. Ka pasur një arsye të fshehtë, arsyeja e parë që të shkon ndërmend ësh t ë që ka dashur të shpetojë vetë ajo nga një survejim i keq i shtetit. Paska gjetur nëj mënyrë që me një shërbim të tillë, të rregullojë biografinë e saj, të cilën në fakt as nuk e rregulloi, as nuk e përkeqësoi. Pak a shumë u duk sikur shteti do ta shqyente 400 copash që doli ky sekret, që ajo tha ato fjalët e famshme në mbledhje, që nuk e kam bërë me kokën time. U mat ti thoshte dhe nuk e lanë të fliste. Ajo do të tregonte mesa duket, e zemëruar, me një zemërim që më ka habitur dhe ka habitur te gjithë, e patrembur. Me kuptimin që unë i shërbeva Partisë, i shërbeva Sigurimit siç kërkohej prej meje dhe unë kërkoj të respektohem. Kjo ka qënë çudia, befasimi i kësaj ngjarje. Zoti Kadare, në të vetmin rast mes shkrimtarësh që kemi një pendesë është ajo e shkrimtarit Fatos Kongoli, I cili ka shkruajtur një roman, ku shpreh pendesën që ka bërë një dëshmi në gjykatë për një kolegun e tij, i cili ishte dënuar. Ky është rasti i parë dhe i vetëm që një shkrimtar e bën këtë gjë. Përse nuk kemi raste të tjera zoti Kadare që të kenë atë pendesën e madhe? Kadare- Varet. Pendesa pritet nga një njeri që ka diçka për tu penduar. Mund të jetë një kërkesë e përgjithshme. Secili përgjigjet përpara ndërgjegjes së vet. Si e vlerësoni ju rastin e Fatos Kongolit? Kadare-Ishte një rast i kuptueshëm për një njeri që e vret ndërgjegja për diçka, është normale. Më bëri përshtypje kur po përgatisja intervistën, një keni shpëtuar nga burgu një të ri me emrin Maks, jam befasuar nga ajo që ju keni bërë, nga ajo shpirtgjërësi. Ai ishte i arrestuar, por mund ta dënonin edhe me pushkatim, edhe ju e keni shëptuar duke i bërë atë relacionin hetuesit që nuk ak lidhje që kjo poezi të jetë bërë kundër pushtetit dhe kundër regjimit të asaj kohe. Pse Z.Kadare e keni fshehur këtë anë, që ju me ato ekspertiza keni ndihmuar? Kadare- Ky është rasti i vetëm që ka ndodhur. Nuk më ka ndodhur rast tjetër. Mua s’më drejtoheshin për ekspertizë. Por ka qënë një rast unik. Një hetues i cili gjithashtu ishte në dilemë, dhe mbante në pranga dikë në burg, i bëri thirrje ndëgjegjes sime si profesionist. “Z. Kadare kam një poet të mbyllur në qeli. A mund t’iu tregoj ju lutem një vjershë të tij, vëtëm kaq”. Dhe më la të kuptoj që nuk i mbushej mendja se është fajtor. Nuk mund t’ia refuzoja sepse kjo nuk është ekspertizë. Përkundrazi kapa nuancën që e mundon dicka këtë hetues. Nuk i mbushej mëndja. Nuk e tha haptaz por mesa kuptova unë. Me shume sjellje, shumë mirësjellje. E pashë që ishte tmerruar. Unë nuk kam dashur ti bëj reklamë një gjëje që është normale për një shkrimtar, nqs ti ke në dorë të shpëtosh një njeri, nqs të vjen dikush dhe të thotë dëgjo se i kemi kapur në dorë një vjershë këtij armikut. Ai më tha sesi mendonte zyra e tij. I thashë që këtu nuk ka asgjë armiqësore. E bëra pa mëdyshshjen më të vogel, kjo ekziston, gjendet dhe dokumentat janë. Hetuesi me duket se jeton. Nuk e kam bërë bisedë për të mos u dukur si një sjellje e pazakonshme. Nuk ishte as heroizëm, ishte një sjellje që nuk pësoi asgjë nga kjo. Krejt normale si sjellje. Zoti Kadare ju e bëtë këtë gjest. Por nga ana tjeter dhe Sigurimi i I Shtetit ju ka survejuar nga format më të ndryshme. A keni ndonjë moment kulmor që me të vertë që ju e keni vuajtur më shumë sesa denoncimi apo synimi për kurth që donte të bënte sigurimi i shtetit me Dhora Lekën. Kadare- Jo. Këtë gje e dija, e merja me mënd edhe prap më dukej normale për një shtet sii yni. Unë kisha studiuar në Moskë, në kryevendin e përgjimeve të gjithë shkrimtarëve të shquar ishin të përgjuar. Edhe ishte krejtësisht normale. Për të mos thënë që ndonjë shkrimtar që ishte i papërgjuar fare, dukej si i pavlerësuar. Nuk kishte pse të shqetësonte kjo gjë. Ne ishin mësuar të gjithë. Domethënë shkalla e përgjimit lidhej me shkallën e nivelit të shkrimtarëve? Kadare- Jo, gjithmonë. Por shkrimtari është shumë i lehtë të përgjohet. Ka raste kur edhe në perëndim janë përgjuar ndonjëherë shkrimtarët. Kaq e lehte eshte për një shtet, për një polici, për një sherbim sekret të përgjojë një shkrimtar. Është si një sport zbavitës. Zoti Kadare sa herë diskutohet një denoncim, një debat i tillë, bëhet pyetja e famshme që “Pse nuk hapen dosjet?”. Më ka bërë përshtypje që në 1994 është përmendur fraza që nëqoftëse hapen dosjet e Sigurimit në Shqipëri, Shqipëria ka për të kaluar nëj tragjedi kombëtare. Si e komentoni ju ? Kadare- Kjo është një alibi. Një farë përpjekje për të përligjur moshapjen e arkivave të fshehta. Unë e kam pasur mendimin të prerë gjithmonë. Madje kam berë shumë armiq me këtë. Një pjesë e njerezve që më sulmojne, ata s’mund të thonë që ne po të sulmojnë që të hapen dosjet. Por është shumë e lehtë të akuzosh një shkrimtar, nga drejtimet më të ndryshme. Pra mendimi im ka qënë I prerë që duhen hapur dosjet, duhen hapur arkivat e fshehta. Duhet që cdo vend kur kapercen, kalon nga një diktaturë, gjëja e parë që bën shqyrton pjesën e keqe të ndërgjegjes së vet. Pa këtë nuk ka asnjë emancipim. Ose duket sikur ka ecje përpara, por në fakt ka ngecje në vend. Ky është momenti që Kasem Trebeshina ka thënë për momentin e Zonja Lekës, se nuk është faji i saj po i Ismail Kadaresë. Kadare- Nuk kam asnjë koment. Për mua edhe për asnjë njeri normal, Kasem Trebeshina nuk duhet të jetë një referencë morale. Ka një bigrafi shumë të rënduar nga kjo anë. Në ç’kuptim? Kadare-Ka shërbyer vetë. Ka qënë oficer i Sigurimit i ministrisë së Mbrojtjes që quhej në atë kohë ministri e Brëndshme. Skam dëshirë të flas për të. Përse një pjesë e shkrimtarëve edhe pse kanë këtë njollën që ju thatë, vazhdojnë pas viti 1990 të nderon edhe me cmime, edhe me rritjen e vleres publike. A ëshët kjo e moralshme Z.Kadare? Kadare- Kurrsesi. Sigurisht nuk është e moralshme për asnjë moral njerëzor në asnjë rend, në asnjë kohë, në asnjë sistem shoqëror. Këto njerëz në heshtje duhet të vuajnë ato që kanë bërë, sa kanë bërë, pa bujë. Kjo është ndëshkimi më i madh për ta. Të vuash në heshtje edhe pa bujë, ate që ti gjen të papastër në ndërgjegjen tënde. Që të behen nderime kur shteti e di çfare janë, nuk është normale. Eshte të kapërcehet, të behet një mbrapshti morale e pakapërcyeshme. Ska pse t’iu bëhen nderime. Spo them a duhen ndëshkuar më vonë, apo jo. Ky është një ndëshkim moral, secili e vuan në mënyrë private. Por ta nderosh një denoncues, një njeri që ka marrë në qafë njerezit është akti më i keq i njerezit. Të nderosh Judën, i cili është personazhi më i zi i refereces morale botërore të njerezimit, njeriu më i afërt i Krishtit i cili e tradhëtoi atë. Prandaj paradigma e Judës e njërezve të afërt që rrinin disa herë rrotull shkrimtarëve për ti përgjuar është e pafalshme. Akti i tyre është i pafalshëm. Për fat të keq tek ne falen. Po të kthehem tek ajo që thatë ju, që nëse hapen dosjet, Shqipëria ka për të kaluar një tragjedi kombëtare. Nuk ka një tragjedi kombëtare nga një pastrim I ndërgjegjes. Tërë vëndet e botës e kanë kryer këtë process të detyrueshëm, i cili është I dhimshëm. Por mund të them se ata nuk kanë pësuar një tragjedi, asnjëri prej tyre. E filloi Gjermani, Çekia, Polonia me shume vështiresi Rusia. Askund nuk mund të thuhet se ka ndodhur ndonje tragjedi. Përkundrazi tragjedia ndodh kur nuk hapen. Jemi ne që jemi ndërkaq ne tragjedi. Në mbyllje të kësaj të fshehte.
